Onze emoties en ons rationeel verstand: wie bestuurt wie?

Hoe geraken we uit de vastgelopen controverse over de vaccinaties?

Zijn vaccins levensreddend of juist schadelijk?
Een poging om naar de wortel van het conflict te gaan.

Om te beginnen even enkele begrippen her opfrissen.

Hoe steekt ons brein ineen?
We kennen nu al jaren de 3 onderdelen van ons brein: het reptielenbrein, het zoogdierenbrein en daar bovenop  de neocortex van de menselijke soort. Het zoogdierenbrein (limbisch systeem, thalamus en hypothalamus) is de zetel van onze emoties, en in de neocortex huist het menselijk rationeel verstand.

Over emoties.
Nogal vlug denkt men daarbij aan de talrijke als irrationeel ervaren uitingen ervan.   Het gaat echter bij emoties niet alleen om de als negatief ervaren emoties zoals  kwaadheid, haat, misprijzen, nijd, angst, ergernis, verbittering, wanhoop, afgunst, verveling, ontgoocheling, ontmoediging, verdriet, apathie, wraakzucht,……  Er bestaan even goed: vreugde, opgewektheid, enthousiasme, optimisme, inspiratie, intuitie, dromen, verbeelding, harmonie, lachen, hoop, liefde, geloof, nieuwsgierigheid, …..

Ons verstand is er toch om onze emoties te behoeden voor uitwassen

Jarenlang heerste de  wijdverspreide overtuiging in de psychologie dat emoties hinderlijke verschijnselen zijn, die de moeite van onderzoek niet lonen. Het idee toen was dat het er op aan komt dat onze redelijke vermogens onze emoties in toom houden. Al bij Kant en de Verlichting vinden we dit terug. Ondanks Freud en Jung.

Tot de neuroloog Antonio Damasio tot de verbijsterende ontdekking kwam: zonder emoties is ons verstand alleen tot niets meer in staat.

Antonio Damasio deed jarenlang onderzoek bij mensen met hersenletsels.

Hij ontdekte dat mensen bij wie in het brein de zetel van de emoties definitief uitgeschakeld waren, maar waar  de neocortex van onze rationele vermogens intact gebleven was,  deze laatste vermogens ook niet meer functioneerden.

Dit nu zet de zaken op zijn kop.

Wat we dus ook denken, willen of niet, er zit altijd een emotionele basis onder.

Ook als we naar ons aanvoelen louter verstandelijk bezig zijn, geven onze emoties mee vorm aan ons verstandswerk. We zullen dus moeten afstappen van onze illusie over de superioriteit en kracht van onze verstandelijke vermogens.

Deze ontdekking heeft verregaande implicaties, waarvan het besef nog moet doordringen.

Tijd dus voor de verkenning en opwaardering van onze emotionele wereld.

Om te beginnen, kan het nu duidelijk worden waarom zelfs zeer geleerde mensen en experten tot totaal tegengestelde standpunten  kunnen komen. Over de tekorten van de overheid, over Oosterweel, over Brexit, over …. De tegenstellingen zijn namelijk gebaseerd op tegengestelde onderliggende emotionele waarden.

En waarom wetten om racisme te verbieden niet werken. Emoties laten zich niet korfmuilen door wetten.

Aangezien ons verstand zelf op emoties gebaseerd blijkt te zijn, zal het niet ons verstand zijn dat ons in staat stelt om geen slaaf te zijn van onze lagere emoties. Wel de bovengenoemde hoopvolle emoties van geloof, hoop en liefde.

De implicaties van Damasio’s ontdekking  bestrijken alle maatschappelijke domeinen: politiek, onderwijs, sociale verhoudingen, zelfs de wetenschap.

Als dus iemand uitspraken doet, beweringen uit, een stellingname uitspreekt, doen we er altijd goed aan om die in de juiste emotionele context te bekijken. Als de lagere emoties hoog zitten (woede, diep verdriet, ergernis, misprijzen) is het verstand maar een dun laagje vernis. Dingen die in grote woede gezegd worden, moet men nooit letterlijk nemen, maar alleen de woede zien en beluisteren. Hoe tegennatuurlijk dit ons ook overkomt.

Een voorbeeld: Donald Trump. Donald zit eigenlijk doorlopend op woede. Maar in tegenstelling tot een hond die ook meestal op woede zit, en daarvoor zijn geblaf heeft als uiting, moet Donald, mens zijnde, zijn woede uiten door middel van woorden. En als andere staatshoofden dat letterlijk nemen, kunnen ze er geen touw aan vastknopen, want hij spreekt  om de haverklap zichzelf tegen en vergeet waarschijnlijk zijn vroegere gezegden.

Als er integendeel positieve emoties aan zet zijn van verbeelding, inspiratie, intuïtie, dromen, nieuwsgierigheid, krijgt de ratio veel stof binnen om vruchtbaar over na te denken.

Een actueel voorbeeld: Vaccinaties: levensreddend of juist schadelijk?

De wortels van de vastgelopen controverse

Wat ik in alle verhalen, stellingen, uitspraken, beweringen hierover  vaststel: er zijn twee kampen die alle twee van uit eigen wetenschappelijke evidentie, tot tegengestelde conclusies komen. Ik ontwaar daarbij geen kwaadaardigheid, het gaat over ieders oprechte overtuiging.  Hoe kan dat nu? Wie heeft het gelijk aan zijn kant? Of iedereen een beetje gelijk, en misschien een beetje ongelijk? Hoe geraken we daar nu uit?

Misschien is de onderliggende dominante emotie bij de believers: angst, voorzichtigheid en veiligheid. Terwijl bij de niet-gevaccineerden het de angst en de kwaadheid voor het verlies van hun vrijheid is,  en bij sommigen  de drang naar het nemen van risico’s. Die tegengestelde emoties sturen dan hun verstand naar deze tegengestelde stellingen.

Is er dan geen hoop dat de patstelling tussen deze groepen zich kan oplossen?

Jawel en dan via de weg van de emoties. Want ons zoogdierenbrein, als ouder onderdeel van ons brein, laat zich niet wegdrukken door de nieuwkomer die de neocortex voor hem is.

Het goede nieuws is dat er momenteel een aantal methodieken en trainingen beschikbaar is, om die wereld van de emoties te verkennen, hun destructieve kant te ontmijnen en toegang te krijgen tot de hoopvolle kanten. Mogelijke methodieken die ik zie: de  verbindende of geweldloze communicatie, de emotionele  toonschaal, en ook mijn eigen aanpak met overgave aan de eigen emoties om vrijer open te kunnen staan voor de andere.

Enkele eerste concrete mogelijkheden tot verkennende dialoog:

• Luisteren zonder te moeten goedkeuren, door het eigen oordeel even op te schorten;
• vragen stellen: van welke zorgen en bekommernissen lig je de laatste tijd van wakker;
• door de lichaamstaal van de ander te observeren kunnen we zicht krijgen op de emoties die in het spel zijn: gelaatsuitdrukkingen, stemintonatie, lichaamshouding;
• small talk toelaten: het hebben over koetjes en kalfjes kan, mits enig geduld, signalen van emoties laten opborrelen, waarop dan op een emotionele toon kan ingespeeld worden.

Het is dus essentieel dat iedereen besef krijgt van de eigen onderliggende emotionele  wereld bij het formuleren van “rationele en wetenschappelijke” conclusies. Zodat men  gaat inzien dat, om tot gezamenlijk gedeelde rationele conclusies te kunnen komen, eerst de onderliggende onderlinge emotionele werelden best gedeeld worden en men elkaar daar ontmoet. Want we zien dat het poneren van rationele opvattingen, van welke kant ze ook komen,  zelfs met het grootste gelijk aan hun kant, niet verbindend werkt, maar integendeel juist nog meer tegenstand oproept. Het in openheid  delen van emoties is wél verbindend. Alleen daar is liefde aan het werk, en die ontbreekt dikwijls bij rationele betogen.

In de dialoog via de emoties zie ik  dus de sleutel voor de naar mijn overtuiging grootste maatschappelijke uitdaging van deze tijd.

Of zou er ergens nog een derde zijnstoestand kunnen voor komen naast dit duo van het rationele verstand en van de emoties? Een zijnstoestand die zowel ratio als emotie overstijgt? Hoewel zo iets nergens in ons brein te vinden is.