Moderne technologieën: zegen en vloek

De achterkant van de medaille is even groot als de voorkant.

In de jaren ’70 was er de opkomst van de voedingsleer van de macrobiotiek, en toen is deze spreuk van de pionier ervan, George Ohsawa voor altijd bij mij blijven hangen. Het is een universele wijsheid uit de Oosterse Yin Yang filosofie. Ze zegt: laat je niet verblinden door mooie woorden, producten, technieken. Ze hebben allemaal ook hun schaduwkant, en die is even groot als hun zonnekant. Grote voorzijde, dan even grote achterzijde. Grote voordelen, dan even grote nadelen. Ik heb dit altijd goed onthouden en mij voor ogen gehouden. Als iets er alleen maar mooi uitziet, ben ik liever op mijn hoede en kijk ik uit naar waar de minder mooie kanten zijn.

Over welke technologieën spreken we hier?
Het gaat uitsluitend over technologieën die dienstig zijn voor iedereen voor dagelijks gebruik. En die dus leiden tot massaconsumptie, op wereldschaal zelfs. Zoals bijvoorbeeld de auto en andere apparaten met verbrandingsmotoren obv aardolie, het internet met de sociale media, verslavende farma producten zoals antidepressiva en de pijnstiller Fentanyl, koelkasten en diepvriezers obv CFK’s . Daarom heb ik ze de grote moderne technologieën genoemd Dus gaat het hier niet over alle overige ontelbare moderne technologieën die nu ons leven bevolken.

Moderne technologieën leveren schoolvoorbeelden van deze medaille metafoor:

De stoommachine van James Watt en de verbrandingsmotor (benzine en diesel) zijn prachtige uitvindingen die letterlijk de motor zijn geweest van de ontwikkeling van de moderne samenleving. Met haar gemotoriseerde voertuigen, spoorwegen, vliegtuigen, met de opwekking van elektriciteit en met moderne productiemethoden in fabrieken. Pas de laatste jaren blijkt hoezeer ze de aanstoker zijn geweest van het broeikaseffect en van onze klimaatproblemen.

Een kleinere technologie: de koelvloeistoffen voor onze koelkasten, de CFK’s. Bij hun lancering het ideaal product: doeltreffend en ongevaarlijk want chemisch stabiel. Tot na een aantal jaren bleek dat ze het ozongat boven de polen aantastten, met dreigende gevaren voor onze gezondheid als gevolg. Gelijkaardig zijn de gevaren met de PFAS van 3M die actueel aan het licht gekomen zijn,

Of neem nu het internet met onze sociale media, smart phones, e-commerce en zoekrobots. Fantastisch toch! Pas de laatste 5 jaar werden we geconfronteerd met hun duistere kanten: verslavingen aan smart phones, fraude en diefstal met bankkaarten, verspreiding van leugens en haatberichten die het tot maatschappelijke splijtzwam maken, teloorgang van veel gangbare bedrijven; criminele hackings gaven het ontstaan van een nieuw soortige maffia.

Ook grootschalige infrastructuurwerken in de mijnbouw van steenkolen en minerale grondstoffen, het boren naar aardolie en gas , en stuwdammen voor energie opwekking en bevloeiing toonden hun schaduwkant van latere ongewenste schadelijke neveneffecten.

40 jaar geleden ontdekte men in de ondergrond van het Nederlandse Slochteren een reusachtige gasbel. Met moderne boortechnieken kreeg Nederland ineens een quasi onuitputtelijke bron van goedkope energie onder eigen bodem. Tot men na 2.000 ineens met lokale aardbevingen te maken kreeg met enorme schade aan het woningbestand en de bijhorende duizenden schadeclaims. Waardoor men nu noodgedwongen de gaswinning terugschroeft om ze zelfs stop te zetten, want iedere verdere m3 gas maakt het probleem nog erger.

Oliewinningen in moeilijke situaties (op zee, in natuurgebieden, gebieden die toebehoren aan afgelegen inheemse volkeren en gemeenschappen) leveren steevast vroeg of laat zware milieu problemen. Denk aan de olieramp Deep Water Horizon van BP in de golf van Mexico in 2010.

De les is dus dat quasi alle grote moderne technologieën grote onaanvaardbare schaduwkanten meebrengen.

Omwille van hun unieke voordelen leiden ze tot veralgemeend gebruik (iedereen wil graag een auto) , en dan zonder enige terughoudendheid ( en rijdt er dan voor het gemak mee overal waar en wanneer het hem uitkomt), of tot massale projecten. En daardoor begint het finaal mis te lopen als hun gebruik iedereen bereikt. Aanvankelijk genieten ze hoog aanzien, worden ze zelfs ongenaakbare status symbolen. Zodat ze incontournable worden.

Maar het verraderlijke aan de onvermijdelijke schaduwkanten is dat deze pas veel later opduiken en dat ze onvoorspelbaar zijn zowel in de tijd als in hun specifieke aard. Ze zorgen telkens voor onverwachte verrassingen waar de originele bedenkers en ondernemers nooit ofte nimmer aan gedacht hebben.

Wat mogen we verwachten van recente en nog te ontwikkelen technologieën?

Maar gezien de ervaringen met ongeveer alle moderne gangbare technologieën, die ons in de problemen brachten, kan je er donder op zeggen dat er ons ook bij nieuwe technologieën rare dingen waaronder ook ongelukken te wachten staan. Een voorbeeld: als de weg geëffend wordt voor veralgemeende doorgedreven toepassingen van Artificiële Intelligentie en van stamceltherapie, moeten we beducht zijn voor bizarre onaanvaardbare neveneffecten.

Voeg daarbij de recent ingevoerde nieuwe technologieën, waarvan de gevolgen nog niet opdoken. Ik denk concreet aan de nieuwe Covid vaccin types. Vooral omdat de meest succesvolle er van ook de meest ingrijpende vernieuwingen zijn. Deze zijn gezien de hoge nood, aan een uitzonderlijk snel tempo ontwikkeld en op zeer korte tijd veralgemeend uitgerold. Maar door deze razendsnelle ontwikkeling hebben de schaduwkanten er van nog geen kans gezien om op te duiken.

Zelfs de nu gangbare alternatieve energie opwekking (zon en wind) houden we best in de gaten want alternatieve technologieën zijn daarvoor nog geen zachte technologieën ( zie verder). Ze hebben nog niet de schaal bereikt om grote problemen op te leveren, maar het is ook pas op die schaal van veralgemeende toepassing op wereldschaal dat ze hun beoogde impact op het klimaat zullen hebben. Een aanduiding: de verbindingslijn van onze windmolen parken voor onze kust naar het verdeelstation in Zuidwest Vlaanderen loopt tegen grote weerstand aan bij de omwonenden.

Het valt dus te verwachten dat we met nieuwe technologieën alleen maar de problemen verleggen naar nieuwe problemen. Die kans lopen we bij voorbeeld bij de vervanging van auto’s met diesel en benzine door elektrische wagens.

Welke rol nog voor technologie voor een gewenste toekomst voor mens en planeet?

Waar gaat technische creativiteit voortaan best naar toe? Hoe er mee omgaan?

Hier rijzen alleen maar onbeantwoorde vragen.
Als nieuwe technologieën met quasi zekerheid de problemen niet kunnen oplossen die we met de bestaande technologieën gecreëerd hebben, hebben we een probleem van inzetbaarheid van moderne technologieën in het algemeen. Daardoor stellen er zich mijns inziens volgende vragen:

Kunnen we geavanceerde technologie veilig ontwerpen en gebruiken?
Wat zijn de mogelijkheden van zachte technologieën?

1. Kunnen we geavanceerde technologie veilig ontwerpen en gebruiken?

Kunnen we de risico’s op ongewenste grote problemen voorkomen?

Moeten we het menselijk technologisch vernuft dan aan banden leggen? De grote technologieën zijn schitterende staaltjes van menselijk vernuft en scheppingsdrang. Het zijn niet de technologieën zelf die ons in de problemen brachten, maar het niet ingetoomd veralgemeend gebruik. Het ware jammer moest dat talent ongebruikt blijven.

Maar hoe kunnen we dan te werk gaan?
Vooreerst het besef laten binnen dringen dat technologieën uiteindelijk maar middel zijn en geen doel op zich. Wat nederiger en nuchterder worden over hun mogelijke vooruitzichten. Hoewel ze natuurlijk, mits ze ingezet worden voor de juiste en verantwoorde doelen, enorm nuttig zijn. Video meetings hebben in tijden van Covid lockdowns en andere beperkingsmaatregelen, op alle niveaus de communicatielijnen open gehouden.

Ik zie een onderscheid aankomen tussen twee categorieën aan gevaren:
(De aangehaalde voorbeelden zijn maar voorbeelden, iedere categorie bevat grote aantallen. En ik geef toe dat het onderscheid niet altijd scherp zal zijn.)
*Technologieën die hoe dan ook definitief te weren zijn wegens hun onvermijdelijke schadelijke gevolgen:

Alle technologieën die werken op fossiele brandstof ( verbrandingsmotoren in alle toepassingen (dus ook grasmaaiers, bosmaaiers, kettingzagen, haagscharen, vliegtuigen, de scheepvaart, plezierbootjes, landbouwtractoren, …), verwarmingsbranders, elektrische centrales.,,,)
Alle chemische producten die niet meer afbreekbaar zijn: koelvloeistoffen (de CFK’s in koelkasten en piepschuim) , Perfluoroalkyl chemicals (PFAS)Per- and polyfluoroalkyl substances (PFASs) are a large class of thousands of synthetic chemicals that are widely used throughout society and found in the environment.
Landbouwsproeistoffen (pesticiden, herbiciden) die hetzij niet afbreekbaar zijn, hetzij schadelijk zijn voor plant en dier ( en dan speciaal voor de insectenwereld die instaat voor de bestuiving van planten)

*Anderzijds de technologieën die maatschappelijk zeer waardevol zijn, die op zichzelf niet schadelijk zijn, maar die gemakkelijk ofwel opzettelijk misbruikt worden of die onopzettelijk sterke schade kunnen meebrengen voor het milieu, de maatschappelijke en politieke relaties en de volksgezondheid:

op kop: het hele internet met de sociale media
Het zou zonde zijn moesten we ons de weldaden van het internet moeten ontzeggen omwille van alle misbruiken, van agressief en van crimineel gedrag die schering en inslag geworden zijn.
Fentanyl is een morfinomimeticum, een stof met een werking analoog aan die van morfine. Het werkt echter vele malen sterker dan morfine Sinds 2006 neemt in de VS het misbruik van fentanyl in diverse vormen toe. Voorlopige gegevens laten zien dat fentanyl de oorzaak was van een groot deel van de naar schatting 59.000 tot 65.000 drugsgerelateerde sterfgevallen in het jaar 2016 in de VS. Een reden voor de hoge sterftecijfers bij toepassing van fentanyl is de extreem hoge effectiviteit

Een sleutelrol voor onze menselijke verantwoordelijkheid?

Bij deze technologieën stelt zich de kwestie van de menselijke verantwoordelijkheid: als we willen dat we deze categorie van technologieën zonder schade kunnen gebruiken, zullen we onvermijdelijk dienen te sleutelen aan de mens zelf: aan ons verstandelijk en ethisch-moreel niveau. We zouden onze menselijke soort kunnen bekijken als een halffabricaat, dat onafgewerkt afgeleverd werd. Enerzijds begiftigd met grote talenten aan vermogen tot zelfreflectie en zelfbewustzijn, aan intelligentie en creativiteit op velerlei gebieden. Maar dat talent schiet tekort als het aankomt op verantwoordelijkheidszin naar de anderen, de samenleving, de planeet. Daardoor is hij de leerling-tovenaar geworden die de meegekregen gaven misbruikt heeft ten voordele van het eigen zelf en daardoor veel schade aangericht heeft. Er is dus afwerking nodig van de” schepping mens”: verantwoordelijkheidszin en liefde voor de anderen, de samenleving en de planeet. En de afwerking daarbij kan bij niemand anders liggen dan bij onszelf. Het werk aan dit soort vooruitgang kan je bekijken als een soort zachte technologie en ze is veel goedkoper en duurzamer dan het verder ontwikkelen van geavanceerde technologie. Met als mogelijke sleutelthema’s: bewustzijnsniveau, zelfreflectie, liefde, moed en karakter, bevrijding van schadelijke emoties. We hebben op technologisch gebied enorme sprongen in aantallen en complexiteit meegemaakt, waarbij ons vermogen om dat alles zinvol aan te kunnen niet heeft kunnen volgen. Is dit nu onze eerste prioriteit?

Een concrete toepassing: door het sober en selectief gebruik van het internet en de sociale media( juist genoeg voor alleen waardevolle doelen) , kunnen we wellicht vermijden dat het internet zelf het klimaat probleem niet verergert door de behoefte aan elektriciteitscentrales want internet vergt een stevig aanbod aan stroom.
Een voorbeeld van een technologie die moeilijk te klasseren valt: polyethyleen folie, de meest succesvolle verpakkingstechnologie. Maar ze heeft daardoor onze rivieren, zeeën, oceanen, landschappen (zwerfvuil) lelijk tot onleefbaar voor waterleven gemaakt. Ze is uiterst traag afbreekbaar en valt uiteen in nog kleinere stukjes die het probleem alleen maar erger maken. Definitief te weren, of zijn we in staat om doeltreffend het afval te voorkomen?
Zijn we als mensheid nu al rijp voor veralgemeende toepassing van stamceltherapie?

Als voorzorg voor toekomstige risico’s zou je kunnen denken aan het installeren van een opvolgingsmethodiek van voortschrijdend inzicht om opduikende problemen tijdig te detecteren. Voor beide categorieën van technologieën, want we kunnen niet op voorhand weten in welke categorie de gevaren van een nieuwe technologie zullen vallen. Daarbij ook luisteren naar kritische early observers van ontluikende nieuwe technologieën die met open ogen diepgaand naar de nieuwigheden kijken en hun kritische vragen opperen . En klokkenluiders binnen die tech bedrijven ernstig nemen. Zodat er tijdig kan ingegrepen worden als er ontsporingen dreigen vooraleer de technologie mainstream wordt. Maar dat zal meestal meebrengen dat het volle potentieel er van niet bereikt kan worden.

Een kwestie die zich hierbij actueel al dringend stelt is de exponentieel stijgende toename van de afval van de ruimtevaart in de ruimte om de aarde. Een bedreiging voor oa satellieten die vitaal zijn voor bvb het functioneren van het internet of van weersatellieten.

Daarnaast rijst natuurlijk de vraag op wie dat alles in goede banen kan en zal leiden. Overlaten aan de vrije markt lijkt geen goed idee, nu het toch duidelijk geworden is dat de vrije markt nood heeft aan toezicht en naleving van de regels. En dan op wereldschaal want op die schaal opereren de grote technologieën. Heel de wereld van het internet lijkt eerder een instelling van openbaar nut.

2. Wat zijn de mogelijkheden van zachte technologieën?

Appropriate technology is a movement (and its manifestations) encompassing technological choice and application that is small-scale, affordable by locals, decentralized, labor-intensive, energy-efficient, environmentally sound, and locally autonomous.^[1]^[2] It was originally articulated as intermediate technology by the economist Ernst Friedrich “Fritz” Schumacher in his work Small Is Beautiful. Both Schumacher and many modern-day proponents of appropriate technology also emphasize the technology as people-centered.^[3]^[4]

Appropriate technology has been used to address issues in a wide range of fields. Well-known examples of appropriate technology applications include: bike- and hand-powered water pumps (and other self-powered equipment), the universal nut sheller, self-contained solar lamps and streetlights, and passive solar building designs (zie bijlage). Today appropriate technology is often developed using open source principles, which have led to open-source appropriate technology (OSAT) and thus many of the plans of the technology can be freely found on the Internet.^[5]^[6] OSAT has been proposed as a new model of enabling innovation for sustainable development.^[7]

Voor een evaluatie van de mogelijkheden er van lijkt een vergelijking met de grote geavanceerde technologieën nuttig.

De geavanceerde technologieën kennen een wanverhouding: tegenover het beperkte aantal aanbieders of zelfs quasi monopolies staan miljoenen tot miljarden gebruikers, Terwijl zachte technologieën door een brede waaier aan aanbieders een evenwichtiger verhouding aanbieder- gebruikers kennen.

Financieel: De geavanceerde technologieën zitten als bedrijf op de beurs, en door hun quasi monopolies op wereldschaal werden hun eigenaars miljardairs die quasi slaven tewerkstellen. Zo zijn ze oorzaak van stijgende ongelijkheid en armoede in de wereld. Terwijl zachte technologieën geen of maar beperkte financiële middelen van doen hebben. Ze laten zich dus niet inpassen in een kapitalistisch financieel systeem, maar stellen integendeel hun know how gratis ter beschikking via open source kanalen.

De geavanceerde technologieën leiden door hun doorgedreven veralgemeend gebruik tot systeemafhankelijkheid en verlies van vrijheid van keuze (men kan op de duur niet meer zonder computer of auto of vliegtuig ). Zachte technologieën daarentegen kan men lokaal flexibel aanpassen waardoor men lokaal veel zelf in de hand kan hebben, Ze stimuleren de lokale inventiviteit, ondernemerschap en tewerkstelling, en versterken zo lokale gemeenschappen en regio’s.

De meest prangende actuele kwestie:

Kan nieuwe technologie de wereld redden van klimaat- en andere rampen?

Gezien de omvang en de zware gevolgen die de opwarming van de aarde dreigen te veroorzaken, zien we dat er van uit technologische middens allerlei voorstellen opduiken om de aarde te redden dmv grootschalige technologische ingrepen.

Het gaat oa over het opvangen van CO2 uit de atmosfeer om het op te slaan onder gesteente vorm, over kerncentrales van een nieuwe generatie, over vliegtuigen die op elektriciteit werken, over het opzetten van mega zonneparken in de Sahara.

Bijkomend gaat het over projecten met nog een lange ontwikkelingstijd voor de boeg vooraleer ze ook maar op de beoogde grote schaal zullen kunnen ingezet worden.

Maar ik moet herhalen: gezien de ervaringen met ongeveer alle moderne gangbare technologieën, die ons in de problemen brachten, kan je er donder op zeggen dat er ons ook bij deze nieuwe technologieën rare dingen waaronder ook grote schade te wachten staan.

Zullen in toom gehouden geavanceerde technologieën samen met zachte technologieën volstaan om het klimaat te redden?

Mijn antwoord is dus neen: het is technisch en praktisch alleen al onhaalbaar om dat wat we in 150 jaar opgebrand hebben wat de natuur in miljoenen jaren voortgebracht heeft, nog op de korte tijd die zal nodig zijn, ongedaan te maken. Nog los van de problematische politieke, economische en maatschappelijke haalbaarheid.

We zullen wel alle veilige technologieën hard nodig hebben voor de toekomstige wereld zonder fossiele brandstoffen.

Als technologie ons niet kan redden uit de klimaatrampen? Wat nu?

Als problemen onoplosbaar en uitzichtloos lijken, komt het er op aan om het probleem te herkaderen. Buiten het kader zien te treden waarbinnen men gewoonlijk de oplossing zocht.

Stilstaan en tijd nemen om onder elkaar wezenlijke vragen te bedenken kan het begin zijn van een nieuwe wijze van denken en doen.En blijven doorvragen, zo lang als nodig is tot het uiteindelijk antwoord tevoorschijn komt dat voldoening geeft. Een werk voor maanden of misschien jaren.
Er stelt zich een dubbele opgave:

Om te beginnen dienen we de te verwachten aankomende klimaatrampen te doorstaan ( ik verwijs naar mijn tekst Waarom klimaatrampen onvermijdelijk zijn van 9/12/2019). Ik ben hierbij geen doemdenker die alleen maar een onontkoombare ondergang ziet.

Als de kans haalbaar is dat we rampen kunnen overleven, rijst de vraag: welke wereld willen we dan? Wat is onze droom voor de wereld van de toekomst?

Een proeve van vragen:

Heeft technologie ons gelukkiger gemaakt? Gezonder? Heeft ze ons waarachtig met elkaar verbonden? De harmonie tussen mensen bevorderd? Waar dit wel gebeurd is, kwam dit door de technologie alleen of eigenlijk door de zuiverheid van de intentie van mensen?
Wat juist wilden we eigenlijk bereiken met technologie?
Wat was de achterliggende oorzaak waardoor het misgelopen is met het klimaat en de onderlinge samenhorigheid?

Ik stel een ingebeelde denkoefening voor: stel dat we een nieuwe start kunnen nemen met de mensheid. Met een heel nieuwe lei beginnen. We bevinden ons op het moment dat homo sapiens op het wereldtoneel verschijnt nu 40.000 jaar geleden. Maar nu met het volle huidig zicht op alle ervaringen, kennis lessen en wijsheid van sedertdien tot vandaag in 2022. Dus ook de kennis van alle door de mensheid begane misstappen.

Hoe hadden we het beter wél aangepakt?

Zouden we het doenbaar zien om een volwaardige samenleving op te bouwen zonder fossiele energie? Zonder uitputting van de natuurlijke rijkdommen van de aarde, en zonder bezoedeling van lucht, water en bodem?
Voor welke grondwaarden zouden we kiezen om een harmonieuze, en scheppende samenlevingen planeet op te bouwen? Waar zal het daarbij op aan komen?
Welke kerneigenschappen en -deugden zullen we met prioriteit best dienen te ontwikkelen, zowel om de klimaatcrisis goed door te komen, als om de nieuwe wereld op te bouwen? .
Hoe kunnen we bewuster in het leven staan? Wat is ons bewustzijn?
Welke technologieën hebben we dan nog nodig voor een goed leven en een harmonieuze samenleving?

Bijlage: voorbeelden van zachte technologieën

universal nut sheller – © instructables.com

The universal nut sheller (UNS; formerly called the Malian peanut sheller) is a simple hand-operated machine capable of shelling up to 57 kilograms (126 lb) of raw, sun-dried peanuts per hour.^[1]It requires less than $10 USD in materials to make, and is made of concrete poured into two simple fibreglass molds, some metal parts, one wrench, and any piece of rock or wood that can serve as a hammer. It accepts a wide range of nut sizes without adjustment. Operators can make necessary adjustments quickly and easily. It is estimated that one Universal Nut Sheller will serve the needs of a village of 2,000 people. The life expectancy of the machine is around 25 years.^[2]

In passive solar building design, windows, walls, and floors are made to collect, store, reflect, and distribute solar energy, in the form of heat in the winter and reject solar heat in the summer. This is called passive solar design because, unlike active solar heating systems, it does not involve the use of mechanical and electrical devices.^[1]The key to designing a passive solar building is to best take advantage of the local climate performing an accurate site analysis. Elements to be considered include window placement and size, and glazing type, thermal insulation, thermal mass, and shading.^[2] Passive solar design techniques can be applied most easily to new buildings, but existing buildings can be adapted or “retrofitted”.