Doemdenken of ons rationeel nuchter verstand: de noodzaak tot klaarheid wordt dringend

Waarom dit onderscheid?

Om onze hoop op de toekomst te bewaren. Dagelijks worden we om de oren geslagen met onheilspellende berichten over het klimaat en andere dreigingen. En in mijn volgende nieuwbrieven breng ik zelfs mijn onderbouwde voorspelling dat ons in de nabije toekomst grote rampen te wachten staan. Zonder dat dat het einde van de wereld en van de mensheid hoeft te betekenen. Maar we horen dagelijks doemboodschappen die dat onderscheid niet maken. Dat wordt dus geen eenvoudige boodschap.

Hoog tijd dus om de verwarring uit te klaren tussen de begrippen: doemdenken, rationele nuchtere risico inschatting en realisme, en ongefundeerd optimisme.

Ik botste er al op in 2002

Zomer 2002 bracht ik mijn vakantie thuis door. Ik woon in de rustige vallei van de boven Schelde aan de voet van de Vlaamse Ardennen. Het was de tijd van het crashen van de eerste digitale zeepbel. Dat hield mijn geest bezig. In de rust van mijn boomgaard, op het terras aan het ovenbuur, in een moment  van zalig niets doen, kreeg ik ongevraagd een ingeving:  de tijd van de economische groei in het westen is ten einde aan het lopen.

Ik werkte het idee uit. Het werd een stevig onderbouwde paper van 15 bladzijden die voor mij als conclusie geen twijfel meer liet. De tijd er na legde ik hem voor aan oa een vriend uit de financiële sector. Komt dat niet neer op doemdenken, klonk zijn reactie, met twijfel in zijn stem? Ik was verrast. Hij snapte het niet vond ik.

Ik ben toen op zijn reactie niet verder ingegaan. Sedertdien werd mijn thesis alleen maar bevestigd. De groei in het westen stagneert nu al een 15tal jaren, tot grote verwarring  van economisten en centrale banken die vruchteloos de stagnatie te lijf zijn gegaan met quasi gratis geld. Pas recent lees ik dat ze die conclusie zijn beginnen erkennen.

Het bleek dus van mijn kant geen doemdenken maar realisme.

Doemdenken is in twee opzichten gevaarlijk

De boodschappen van een doemdenker kunnen ons  onnodige angst, pessimisme, moedeloosheid tot  zelfs paniek bezorgen.

En het gevaar kan ook bij onszelf te zoeken zijn:   het  negeren van mensen die een verantwoorde boodschap van slecht nieuws brengen kan ernstige risico’s inhouden. Als we de boodschap  afdoen als doemdenken. Dat komt dan neer op ongefundeerd optimisme.

Een voorbeeld: in de aanloop naar de financiële crisis van 2008 hebben enkele onafhankelijke geesten toen al gewaarschuwd voor een ineenstorting van het banksysteem. Op basis van eigen waarnemingen die hen aan het denken zetten. Waren dat doemdenkers of juist realisten? Hun voorspellingen werden bewaarheid. Realisten dus. Velen die toen niet luisterden zijn er bekaaid van af gekomen.

Ik moet eerlijk toegeven dat de toekomst van de wereld mij al jaren lang angst inboezemt. Maar ik wil niet dat die angst mij domineert en ik in doemdenken beland . Ik wil integendeel mijn drang om nieuwsgierig de situatie te onderzoeken,  laten domineren op mijn angst.

Ik doe een poging tot omschrijving om helderheid te brengen in deze  begrippen. Zodat we ons geen nodeloze angst laten opdringen door doemdenkers, maar anderzijds geen realistische vooruitzichten naast ons neerleggen van naderend onheil (dat daarom niet fataal hoeft af te lopen). Door in een waan van vals optimisme te vervallen. 

Over doemdenken

Doemdenken is een expliciete overtuiging ( de wereld gaat kapot, en we gaan allemaal ten onder), die een uiting is van een chronisch zeer lage en louter emotionele toestand van fatalisme of gelatenheid. Doemdenken ziet geen enkele positieve uitkomst mogelijk: alle hoop is verloren.

Over vals optimisme

Dit is een ongefundeerd optimisme waarbij men niet in staat is om de werkelijkheid nuchter in te schatten, en de tekenen aan de wand van bedreigingen en nakend onheil negeert. 

Over de nuchtere rationele analyse

Dit is een kijk op de zaken die veel vruchtbaarder en succesvoller kan uitdraaien dan doemdenken dat geen enkel toekomstperspectief biedt.

De rationele  benadering bestaat uit het verkennen en onderzoeken van situaties om tot gevalideerde conclusies te komen.

Tot rationeel denken zijn we in staat als we onze angsten even opzij zetten en ons logisch verstand, redeneervermogen en gezonde intuïtie kunnen laten werken.  Om dan in te schatten wat de waarschijnlijke toekomstscenario’s zijn. Dat is de wetenschappelijke aanpak. Daarbij komen  er in het leven nu eenmaal zowel goede als slechte tijden voor.

Toekomstscenario’s kunnen dus naargelang de tekenen aan de wand, zowel zonnig als donker uitdraaien.  Dat is realisme, en dat is een totaal anders iets dan doemdenken. Dat kan wel soms een begrijpelijke aanleiding zijn voor angst en een gevoel van bedreiging.

Doemdenken is van uit deze aanpak  een niet wetenschappelijk gevalideerde overtuiging. Wetenschappelijk kan men alleen concluderen dat doemdenken maar een van de vele mogelijke onderstellingen is naast vele andere. Een gezond optimisme kan je dus van uit de wetenschappelijke denkwijze evengoed mogelijkheden toekennen.

Hoe kunnen we nu weten of een boodschap van slecht nieuws van een doemdenker komt?

Of integendeel van iemand die op een degelijke manier zijn huiswerk deed?

Het is mogelijk denk ik. Ik raad aan om  eens rustig de hele boodschap door te nemen. Is ze rationeel voldoende diepgaand  onderbouwd? Steekt ze stevig in elkaar? Maakt de auteur er zich niet van af met oneliners? Speelt hij het niet te emotioneel? Hanteert hij een toon van de absolute waarheid, of kan hij nuanceren en uitnodigen tot feedback?  Als de auteur een bekende is, hoe integer komt hij over en hoeveel vertrouwen wekt hij op?

Beste lezer, vind je deze toelichting helder geformuleerd? Vind je ze ook belangrijk om klaar te kunnen zien tussen doemdenken en realisme in deze tijd van grote dreigingen voor onze planeet? Om niet onnodig  overweldigd te geraken door doemdenkers?

Dit artikel is een aanloop naar twee volgende onderwerpen:

• Hoe komt het dat we zoveel weerstand hebben tegen voorspellers van betrouwbaar slecht nieuws? 

• Om  dan te vervolgen met  mijn voorspelling dat we ons aan  grote rampen kunnen verwachten. Geen aantrekkelijk vooruitzicht. Naar mijn overtuiging echter onweerlegbaar onderbouwd. Maar rampen hoeven niet het einde te zijn.